სამხედრო ინტერვენციის სამართლებრივი არგუმენტები და დიდ სახელმწიფოთა ინტერესები

ჰუმანიტარული ინტერვენცია, თავდაპირველად, გულისხმობდა რისკის ქვეშ მყოფი ადამიანებისა და ადამიანთა ჯგუფისთვის სასიცოცხლოდ მნიშნველოვანი დახმარების გაწევას, ის არ ითვალისწინებდა ადამიანთა ტანჯვის მიზეზებზე რაიმე კომენტარის გაკეთებასა და პოზიციის დაფიქსირებას. ცივი ომის პერიოდში, ჰუმანიტარული მიზნებით, კოლექტიური ინტერვენციის ნება და შესაძლებლობები თითქმის არ არსებობდა. არავის სურდა, მესამე მსოფლიო ომის პროვოცირება მოეხდინა. ამასთანავე, გაეროს წევრების უმრავლესობა ჰუმანიტარული ინტერვენციის ცნებას აიგივებდა კოლონიალიზმთან. ცივი ომის პერიოდში, საერთაშორისო საზოგადოებრივი აზრისთვის ადამიანის უფლებების დარღვევის ზრდა  სერიოზული მორალური გამოწვევა იყო. [1] აღნიშნულ პერიოდში ჰუმანიტარული ინტერვენცია ცალკეული სახელმწიფოების მიერ ხორციელდებოდა. მართალია, ინტერვენციების უკან პოლიტიკური მიზნები იმალებოდა, თუმცა მათ ჰუმანიტარული შედეგებიც მოსდევდა. ამის მაგალითია 1971 წელს ინდოეთის ჩარევა აღმოსავლეთ პაკისტანში. ისლამაბადმა ჩაახშო აღმოსავლეთ ინდოეთის საპროტესტო გამოსვლა, რასაც უამრავი ადამიანი ემსხვერპლა. 9 მილიონზე მეტი კი იძულებული იყო ინდოეთში გაქცეულიყო. ინდოეთმა მოახდინა ინტერვენცია პაკისტანში, გაანადგურა პაკისტანის არმია და დევნილები სამშობლოში დააბრუნა. ამის შედეგად შეიქმნა ახალი, დამოუკიდებელი სახელმწიფო ბანგლადეში. გენერალური ასამბლეის ას ხუთმა  სახელმწიფომ დაგმო ინდოეთის მოქმედება.  მკაცრი სანქციებისგან ქვეყანა საბჭოთა კავშირის ვეტომ იხსნა.

1990-იან წლებში ჰუმანიტარული ინტერვენციის სანქცირება, უშიშროების საბჭოსთვის, კვლავ კითხვის ნიშნის ქვეშ იდგა. ერაყში შექმნილი მდგომარეობა ახალი სიტყვა იყო ჰუმანიტარული ინტერვენციის განსაზღვრების გაფართოებაში. კერძოდ, ერაყის მთავრობამ ერაყის ჩრდილოეთით მოსახლე ქურთების ეთნიკური წმენდა დაიწყო. საფუძველი შეიქმნა იმისა, რომ ერაყის ქმედება განესაზღვრათ, როგორც „ჰუმანიტარული კატასტროფა“. აქედან მოყოლებული ჰუმანიტარული ჩარევის განსაზღვრება კიდევ უფრო ფართოვდება და მოიცავს სამხედრო ძალის გამოყენებას იმ პირების მიმართაც, რომლებიც ქმნიან კრიზისულ მდგომარეობას და მშვიდობიან მოსახლეობას საფრთხეს უქმნიან.

ცივი ომის დასრულების შემდეგ, მშვიდობიანი მოსახლეობის დასაცავად ინტერვენციის განხორციელება ყველა საჭირო საშუალების, მათ შორის, სამხედრო ძალის, გამოყენებით დასაშვები გახდა. გაეროს წესდება გვთავაზობს ძალის გამოყენების ორ გამონაკლისს.
ა. 51-ე მუხლი ძალაში ტოვებს ინდივიდუალური ან კოლექტიური თავდაცვის უფლებას:
 „ამ წესდებაში არაფერი ხელს არ უშლის თანდაყოლილ უფლებას ინდივიდუალურ ან კოლექტიურ თავდაცვაზე გაერთიანებული ერების წევრზე შეიარაღებული თავდასხმის შემთხვევაში, სანამ უშიშროების საბჭო მიიღებს ზომებს, რომლებიც აუცილებელია საერთაშორისო მშვიდობისა და უსაფრთხოების შესანარჩუნებლად...“

ბ. 41-ე მუხლში განსაზღვრულია ზომები, რომლებიც უნდა გამოიყენოს უშიშროების საბჭომ სიტუაციის დასარეგულირებლად. ეს ზომებია:
 „ეკონომიკურ ურთიერთობათა, სარკინიგზო, საზღვაო, საჰაერო მიმოსვლის, საფოსტო, სატელეგრაფო, რადიო ან კავშირგაბმულობის სხვა საშუალებათა სრულ ან ნაწილობრივ შეწყვეტას, აგრეთვე დიპლომატიური ურთიერთობების გაწყვეტას“.
თუ აღნიშნული ზომები არ იქნება საკმარისი კრიზისული მდგომარეობის განსამუხტად, მაშინ უშიშროების საბჭო „უფლებამოსილია განახორციელოს ასეთი ქმედებანი საჰაერო, საზღვაო ან სახმელეთო ძალებით, რომლებიც აუცილებელი იქნება საერთაშორისო მშვიდობისა და უშიშროების დასაცავად ან აღსადგენად. ასეთი ქმედებანი შეიძლება მოიცავდნენ დემონსტრაციებს, ბლოკადას, ან ორგანიზაციის წევრების საჰაერო, საზღვაო ან სახმელეთო ძალების სხვა ოპერაციებს“ (მუხლი 42)

2001 წელს შეიქმნა ინტერვენციისა და სახელმწიფო სუვერენიტეტის საკითხების საგანგებო საერთაშორისო კომისია (ad hoc International Commission on Intervention and State Sovereignty), რომელმაც დაადგინა „დაცვის პასუხისმგებლობის“ პრინციპი, რომ სახელმწიფოებს გააჩნიათ ზოგადი ვალდებულება მშვიდობიანი მოსახლეობის დასაცავად სამხედრო ძალის გამოყენებით ჩაერიონ კონფლიქტებსა და კრიზისებში.[2] „დაცვის პრინციპი“ მოიცავს სამ მნიშნველოვან ელემენტს:
ა) სახელმწიფოები ვალდებულები არიან დაიცვან თავიანთი მოქალაქეები გენოციდისგან, ეთნიკური წმენდისგან და კაცობრიობის წინააღმდეგ მიმართული დანაშაულისაგან;
ბ) არსებული მტკიცებულებების საფუძველზე საერთაშორისო საზოგადოება ვალდებულია ყველაფერი იღონოს ამ დანაშაულის შესაჩერებლად;
გ) ყველა მეთოდის გამოყენების შემდეგ, დასაშვებია სამხედრო ინტერვენცია.

 სამხედრო ინტერვენციის ლეგიტიმურობისათვის საჭიროა უშიშროების საბჭოს სანქცია. „დაცვის პასუხისმგებლობის“ პრინციპის მიხედვით, სამხედრო ინტერვენციის გამოყენების უფლება ეძლევა საერთაშორისო საზოგადოებას - „მსურველთა კოალიციას“. ამისათვის საჭიროა:
ა. არსებული დანაშაულის მტკიცებულებები;
ბ. ამოწურული უნდა იყოს კონფლიქტის მოგვარების დიპლომატიური და სანქცირების მეთოდები;
გ. სამხედრო ზომები მიმართული უნდა იყოს კონკრეტულად დანაშაულის აღმოფხვრისაკენ.

ასეთია სამხედრო ინტერვენციის სამართლებრივი რეგულირება, თუმცა საერთაშორისო პოლიტიკას პოლიტიკოსები განსაზღვრავენ. ინტერვენციის უკან შესაძლოა დიდ სახელმწიფოთა ინტერესები იმალებოდეს და მას მხოლოდ ჰუმანიტარული მიზნები არ ჰქონდეს. ჰუმანიტარული ინტერვენცია საკმაოდ იშვიათად  ხორციელდება და მსოფლიოს ბევრ წერტილში ადამიანის უფლებების დარღვევა უპასუხოდ რჩება. გავიხსენოთ არაბული გაზაფხული და შევადაროთ ერთმანეთს ლიბიისა და სირიის მაგალითი. რატომ მოხდა, რომ ლიბიაში მოხერხდა ინტერვენციის განხორციელება, სირიაში კი ამდენი ხნის მანძილზე უშიშროების საბჭომ გადაწყვეტილება ვერ მიიღო? ლიბიის შემთხვევაში ინტერვენციის განმაპირობებელ ფაქტორად ლიბიის ნავთობი მოიაზრება. რაც შეეხება სირიას, იქ განთავსებული რუსეთის ბაზები იყო მიზეზი იმისა, თუ რატომ ადებდა რუსეთი რეზოლუციების სამუშაო ვერსიებს ვეტოს, ამდენი ხნის მანძილზე.
შერჩევით ინტერვენციასთან დაკავშირებით კიდევ ერთი გასათვალისწინებელი ფაქტორი ბირთვული იარაღია. ბირთვული იარაღის მქონე ქვეყანაში უტყუარი ფაქტებიც რომ ადასტურებდეს ჰუმანიტარულ კატასტროფას, ძნელი წარმოსადგენია, ამ ქვეყანაში სამხედრო ინტერვენცია განხორციელდეს.

მეოცე საუკუნის დასაწყისამდე საერთაშორისო სამართალი ვრცელდებოდა მხოლოდ იმ ტერიტორიებზე, რომლებშიც წარმოდგენილი იყო კარგად ფუნქციონირებადი სახელისუფლებო სტრუქტურა. იმ დროს მოქმედი საერთაშორისო სამართლის მეშვეობით სხვა ტერიტორიებზე სამართლის გავრცელება შესაძლებელი იყო კოლონიების, სამანდატო, პროტექტორატი ან სხვა რეჟიმების იურისდიქციის ქვეშ. ამასთან ერთად გაფართოება ტერიტორიების დაპყრობით, საერთაშორისო სამართლით არ იყო აკრძალული. თუმცა, მას შემდეგ რაც ჩამოყალიბდა ძალის გამოყენებისა და გამოყენების მუქარის აკრძალვის პრინციპი, აიკრძალა ტერიტორიული გაფართოება  მისი დაპყრობის გზით. ასევე, სახელმწიფოთა სუვერენული თანასწორობის პრინციპიდან გამომდინარე, დაუშვებელია ცალმხრივი სამანდატო, პროტექტორატი ან ნებისმიერი ტიპის რეჟიმი, რომელიც იწვევს სხვა ქვეყანაზე დამოკიდებულებას. შესაბამისად, დიდი სახელმწიფოებისთვის საჭიროა ახალი მექანიზმი, რომლის მეშვეობითაც შესაძლებელი იქნება საკუთარი მიზნების განხორციელება. ხომ არ შეგვიძლია, რომ ჰუმანიტარული ინტერვენცია ასეთ მექანიზმად მივიჩნიოთ?

ამდენად, განვსაზღვრეთ ჰუმანიტარული ინტერვენციის სამართლებრივი არგუმენტები, თუმცა ისტორიაში არ არსებობს მაგალითი, როდესაც ინტერვენცია ჭეშმარიტად სამართლებრივი მოტივებით განხორციელებულიყოს. ინტერვენციას შესაძლოა მართლაც ჰუმანიტარული შედეგები მოჰყვეს, მაგრამ, ცხადია, მის უკან საერთაშორისო სისტემის მთავარი მოთამაშეების ინტერესები იმალება. 

სოფო გელავა

---

[1] Humanitarian Intervention:  Legal and Political Aspects, 1999: 13

[2] The Responsibility to Protect: Report of the International Commission on Intervention and State Sovereignty, 2001: 21